Overview

Zinc is a mineral. It is called an “essential trace element” because very small amounts of zinc are necessary for human health. Since the human body does not store excess zinc, it must be consumed regularly as part of the diet. Common dietary sources of zinc include red meat, poultry, and fish. Zinc deficiency can cause short stature, reduced ability to taste food, and the inability of testes and ovaries to function properly.

Zinc is used for the treatment and prevention of zinc deficiency and its consequences, including stunted growth and acute diarrhea in children, slow wound healing, and Wilson’s disease. Zinc is also used for many other conditions. There is some scientific evidence to support its use for some of these conditions. But for most, there is no good scientific evidence to support its use.

Coronavirus disease 2019 (COVID-19): While zinc may have benefit for the common cold and other airway infections, there is no good evidence to support using it for COVID-19. Also, zinc gluconate 50 mg daily does not seem to be beneficial. Follow healthy lifestyle choices and proven prevention methods instead.

How does it work ?

Zinc is needed for the proper growth and maintenance of the human body. It is found in several systems and biological reactions, and it is needed for immune function, wound healing, blood clotting, thyroid function, and much more. Meats, seafood, dairy products, nuts, legumes, and whole grains offer relatively high levels of zinc.

Zinc deficiency is not uncommon worldwide, but is rare in the US. Symptoms include slowed growth, low insulin levels, loss of appetite, irritability, generalized hair loss, rough and dry skin, slow wound healing, poor sense of taste and smell, diarrhea, and nausea. Moderate zinc deficiency is associated with disorders of the intestine which interfere with food absorption (malabsorption syndromes), alcoholism, chronic kidney failure, and chronic debilitating diseases.

Zinc plays a key role in maintaining vision, and it is present in high concentrations in the eye. Zinc deficiency can alter vision, and severe deficiency can cause changes in the retina (the back of the eye where an image is focused).

Uses & Effectiveness ?

Effective for

• Zinc deficiency. Zinc deficiency might occur in people with severe diarrhea, conditions that make it hard for the bowel to absorb food, liver cirrhosis and alcoholism, after major surgery, and during long-term use of tube feeding in the hospital. Taking zinc by mouth or giving zinc intravenously (by IV) helps to restore zinc levels in people who are zinc deficient. However, taking zinc supplements regularly is not recommended.

Likely Effective for

• Diarrhea. Taking zinc by mouth reduces the duration and severity of diarrhea in children who are undernourished or zinc deficient. Severe zinc deficiency in children is common in developing countries. Zinc 20 mg daily is the most common dose used. But doses of 5-10 mg also seem to work and cause less vomiting.
• An inherited disorder that causes copper to build up in many organs (Wilson disease). Taking zinc by mouth improves symptoms of an inherited disorder called Wilson disease. People with Wilson disease have too much copper in their bodies. Zinc blocks how much copper is absorbed and increases how much copper the body releases.

Possibly Effective for

• Acne. Research suggests that people with acne have lower blood and skin levels of zinc. Taking zinc by mouth appears to help treat acne. However, it’s unclear how beneficial zinc is compared to acne medications such as tetracycline or minocycline. Applying zinc to the skin in an ointment does not seem to help treat acne unless used in combination with the antibiotic drug called erythromycin.
• A disorder of zinc deficiency (acrodermatitis enteropathica). Taking zinc by mouth seems to help improve symptoms of acrodermatitis enteropathica.
• An eye disease that leads to vision loss in older adults (age-related macular degeneration or AMD). People who consume more zinc as part of their diet seem to have a lower risk of developing age-related vision loss. Research shows that taking supplements containing zinc and antioxidant vitamins may modestly slow vision loss and prevent age-related vision loss from becoming advanced in people at high risk. It’s still not clear if taking zinc along with antioxidant vitamins helps prevent age-related vision loss from becoming advanced in people at low risk. Most research shows that taking zinc alone, without antioxidant vitamins, does not help most people with age-related vision loss. However, it’s possible that people with certain genes that make them susceptible to age-related vision loss might benefit from zinc supplements.
• Attention deficit-hyperactivity disorder (ADHD). There is evidence that children with ADHD might have lower blood levels of zinc than children without ADHD. There is also evidence that people with ADHD who have lower zinc levels might not respond well enough to prescription medications for ADHD (stimulants). Thus, zinc supplements are of interest for people with ADHD. Taking zinc by mouth along with medicine for ADHD might slightly improve hyperactivity, impulsiveness, and socialization problems in some children with ADHD. But zinc doesn’t seem to improve attention span. Most studies using zinc for ADHD have taken place in the Middle East, where zinc deficiency is more common than in Western countries. One small study shows that taking zinc alone or as add-on therapy to prescription ADHD medication does not consistently improve symptoms of ADHD. But it does seem to lower the optimal dose of ADHD medication that is needed.
• Common cold. Most research shows that taking lozenges containing zinc gluconate or zinc acetate by mouth helps shorten the length of a cold in adults. But side effects such as bad taste and nausea might make it hard to use. In adults, taking zinc supplements by mouth does not seem to prevent common colds. But zinc gluconate lozenges might help prevent colds in children and adolescents. Using zinc as a nose spray does not seem to help prevent colds.
• Depression. Some research suggests that taking zinc along with antidepressants improves depression in people with major depression. Zinc might also improve depression in people who do not respond to treatment with antidepressants alone.
• Diabetes. Taking zinc seems to reduce blood sugar and triglyceride levels in people with type 2 diabetes. Taking zinc might also help to lower blood sugar in women who develop diabetes during pregnancy.
• Diaper rash. Giving zinc gluconate by mouth to infants seems to speed up the healing of diaper rash. Applying zinc oxide paste also seems to improve the healing of diaper rash. However, it doesn’t seem to work as well as applying 2% eosin solution.
• A mild form of gum disease (gingivitis). Using toothpastes containing zinc, with or without an antibacterial agent, might improve gingivitis. Some evidence also shows that zinc-containing toothpaste can reduce existing plaque. But it might not work as well as other conventional treatments. Also, most studies used zinc citrate in combination with triclosan, which is not available in the US.
• Bad breath. Research suggests that chewing gum, sucking on a candy, or using a mouth rinse containing zinc reduces bad breath.
• Cold sores (herpes labialis). Applying zinc sulfate or zinc oxide to the skin, alone or with other ingredients, seems to reduce the duration and severity of oral and genital herpes. However, zinc might not be beneficial for recurrent herpes infections.
• Reduced ability to taste (hypogeusia). Some early research suggests that taking zinc by mouth improves the ability to taste foods in most people who have this condition.
• Skin infection caused by Leishmania parasites (Leishmania lesions). Research suggests that taking zinc sulfate by mouth or injecting as a solution into lesions helps heal lesions in people with this condition. But it doesn’t seem to work as well as conventional treatments.
• Leprosy. Taking zinc by mouth in combination with anti-leprosy drugs seems to help treat leprosy.
• Stomach ulcers. Taking zinc acexamate by mouth seems to help treat and prevent peptic ulcers. But this form of zinc is not available in the US.
• Pneumonia. Most research suggests that taking zinc might help PREVENT pneumonia in some children. But it’s unclear if zinc is helpful in children who already have pneumonia.
• Preterm birth. Taking zinc by mouth during pregnancy appears to reduce the risk for early delivery. But zinc supplementation doesn’t seem to reduce the risk for stillbirths, miscarriage, or infant deaths.
• Bed sores (pressure ulcers). Applying zinc paste appears to help improve the healing of bed sores in elderly people. Also, increasing zinc intake in the diet seems to improve bed sore healing in hospitalized patients with bed sore.
• Sickle cell disease. Taking zinc by mouth seems to help reduce symptoms of sickle cell disease in people with zinc deficiency. Taking zinc supplements also appears to decrease the risk for complications and infections related to sickle cell disease.
• Leg sores caused by weak blood circulation (venous leg ulcer). Taking zinc sulfate by mouth appears to help some types of leg ulcers heal faster. The effects seem to be greater in people with low levels of zinc before treatment. Applying zinc paste to leg ulcers also appears to improve healing.
• Warts. Early research suggests that applying a zinc sulfate solution improves plane warts but not common warts. Applying zinc oxide ointment appears to be as effective as conventional treatments for curing warts. Taking zinc sulfate by mouth also appears to be effective.

Possibly Ineffective for

• Patchy hair loss (alopecia areata). Although there is early evidence that suggests taking zinc together with biotin might be helpful for hair loss, most studies suggest that zinc is not effective for this condition.
• Coronavirus disease 2019 (COVID-19). Zinc gluconate 50 mg daily does not seem to speed up recovery from COVID-19 in people who have not been admitted to the hospital. Zinc also does not improve the response to a drug called hydroxychloroquine.
• Cystic fibrosis. Zinc sulfate does not appear to improve lung function in children or adolescents with cystic fibrosis, although it may reduce the need for antibiotics.
• HIV/AIDS. Taking zinc by mouth along with antiretroviral therapy does not improve immune function or reduce the risk of death in adults or children with HIV.
• Pregnancy complications in women with HIV/AIDS. Taking zinc by mouth during pregnancy does not appear to reduce the risk of transmitting HIV to the infant. Also, zinc does not appear to prevent infant death or maternal wasting in pregnant women with HIV.
• Infant development. Giving zinc to infants or children at risk for having low levels of zinc does not seem to improve mental or motor development. But giving zinc to women during pregnancy might increase the growth of the child during the first year of life.
• Long-term swelling (inflammation) in the digestive tract (inflammatory bowel disease or IBD). Taking zinc by mouth does not seem to help treat IBD.
• Flu (influenza). Taking zinc supplements by mouth is unlikely to improve immune function against the flu virus in people who are not at risk for zinc deficiency.
• Ear infection (otitis media). Taking zinc does not appear to prevent ear infections in children.
• A pregnancy complication marked by high blood pressure and protein in the urine (pre-eclampsia). Taking zinc does not seem to reduce the risk of high blood pressure in pregnancy.
• Prostate cancer. Taking zinc does not seem to be linked to the risk of getting prostate cancer.
• Scaly, itchy skin (psoriasis). Taking zinc by mouth does not seem to help treat psoriasis.
• Joint swelling (inflammation) in people with psoriasis. Taking zinc by mouth, alone or together with painkillers, has no effect on the progression of this condition.
• Rheumatoid arthritis (RA). Taking zinc by mouth does not seem to help treat rheumatoid arthritis.
• A skin condition that causes redness on the face (rosacea). Research suggests that taking zinc by mouth daily for 90 days does not improve quality of life or symptoms associated with rosacea.
• Sexual problems that prevent satisfaction during sexual activity. Research suggests that zinc supplementation does not improve sexual function in men with sexual dysfunction related to kidney disease.
• Ringing in the ears (tinnitus). Taking zinc by mouth does not seem to help treating ringing in the ears.

Likely InEffective for

• Malaria. Taking zinc by mouth does not seem to help prevent or treat malaria in undernourished children in developing countries.

Insufficient Evidence for

• Liver disease in people who drink alcohol. Taking zinc sulfate by mouth might improve liver function in people with alcohol-related liver disease.
• An eating disorder (anorexia nervosa). Taking zinc supplements by mouth might help increase weight gain and improve depression symptoms in teens and adults with anorexia.
• Eczema (atopic dermatitis). Taking zinc by mouth does not appear to improve skin redness or itching in children with eczema.
• A blood disorder that reduces levels of protein in the blood called hemoglobin (beta-thalassemia). Early research suggests that taking zinc sulfate while undergoing blood transfusions increases growth in children with this condition.
• Brain tumor. Early research suggests that zinc intake is not linked with a reduced risk of developing brain cancer.
• Swelling (inflammation) of small airways in the lung (bronchiolitis). Taking zinc while in the hospital might speed up recovery from this type of airway infection.
• Burns. Giving zinc intravenously (by IV) together with other minerals seems to improve wound healing in people with burns. But taking zinc alone only seems to help people with severe burns.
• Canker sores. Some early research suggests that taking zinc sulfate improves canker sores and prevents them from reappearing. But not all research agrees.
• Tiredness in people treated with cancer drugs. Early research shows that taking zinc does not reduce tiredness or improve quality of life in people with colorectal cancer receiving chemotherapy.
• Liver scarring (cirrhosis). Early research shows that taking zinc does not reduce death in people with liver scarring.
• Colon cancer, rectal cancer. Increased intake of zinc has been linked to a 17% to 20% reduced risk of colon and rectal cancer.
• Tooth plaque. Early evidence suggests that brushing teeth with toothpaste containing zinc reduces plaque buildup.
• Nerve pain in people with diabetes (diabetic neuropathy). Research suggests that taking zinc sulfate improves nerve function and reduces blood sugar in people with nerve damage caused by diabetes.
• Down syndrome. Early research suggests that taking zinc can improve immune function and reduce infections in people with Down syndrome who are zinc deficient and have weakened immune systems. But not all research agrees.
• Seizure disorder (epilepsy). Taking zinc might reduce how often seizures occur in children not responding well to other treatments.
• Cancer of the esophagus. Some early research has linked low intake of zinc with an increased risk of esophageal cancer. But not all research agrees.
• Loss of bowel movement control (fecal incontinence). Research suggests that applying an ointment containing zinc and aluminum to the anus three times daily for 4 weeks improves symptoms and quality of life in women with a loss of control of bowel movements.
• Stomach cancer. Early research shows that increased zinc intake is not linked to a lower risk of stomach cancer.
• Head and neck cancer. Early research suggests that zinc supplementation does not improve survival rates or reduce the spread of cancer after 3 years in people with head and neck cancer.
• Reduced brain function in people with advanced liver disease (hepatic encephalopathy). Early research suggests that taking zinc may slightly improve mental function in people with hepatic encephalopathy. However, zinc does not appear to improve disease severity or recurrence.
• Diarrhea in people with HIV/AIDS. Taking zinc long-term might help prevent diarrhea in adults with HIV who have low blood levels of zinc. However, zinc doesn’t seem to help treat diarrhea in adults with HIV-related diarrhea. In children with HIV, some research shows that taking zinc reduces the occurrence of diarrhea compared to placebo (sugar pills). But other research shows that it doesn’t help prevent diarrhea compared to vitamin A.
• Certain infections (opportunistic infections) in people with HIV/AIDS. There is some early evidence that taking zinc supplements by mouth in combination with the drug zidovudine might reduce infections that occur because of a weakened immune system. However, it might negatively affect survival in people with AIDS.
• Infection of the intestines by parasites. Taking zinc alone or along with vitamin A might help treat some, but not all, parasite infections in children in developing countries. Also, some research suggests that taking zinc with vitamin A reduces the risk for some infections. However, other research suggests that zinc does not reduce the risk for infection.
• Cancer of the white blood cells (leukemia). Research suggests that taking zinc by mouth helps improve weight gain and reduces infection rate in children and adolescents with leukemia. However, zinc does not appear to improve nutrient levels in the body so that the body can function properly.
• Infants born weighing less than 2500 grams (5 pounds, 8 ounces). Taking zinc during pregnancy does not seem to reduce the risk of having a newborn with low birth weight. Giving zinc to underweight infants in developing countries seems to decrease the risk of death, prevent certain complications, and improve mental ability. Giving zinc supplements to low birth weight infants in industrialized countries also seems to help prevent some complications and death. But zinc doesn’t appear to improve growth in low birth weight infants from industrialized countries.
• Conditions in a man that prevent him from getting a woman pregnant within a year of trying to conceive (male infertility). Some early research suggests that zinc supplementation increases sperm count, testosterone levels, and pregnancy rates in infertile men with low testosterone levels. Other research suggests that taking zinc can improve sperm shape in men with moderate enlargement of a vein in the scrotum (grade III varicocele). However, in men with fertility problems due to diseases or medical treatment, taking zinc has produced mixed results.
• Dark skin patches on the face (melasma). Research suggests that applying a solution containing zinc to the skin daily for 2 months is less effective than standard skin bleaching treatment for people with brown patches on the face.
• Migraine. Early research suggests that zinc might be beneficial in migraine.
• Heart attack. Early research shows that taking zinc twice daily for 9 months helps the heart to work better in people who have had a heart attack.
• Cancer of the upper part of the throat behind the nose (nasopharyngeal cancer). Early research suggests that taking zinc improves survival rates after 5 years in people with a rare type of advanced nose and throat cancer.
• Yellowing of the skin in infants (neonatal jaundice). Early research suggests that taking zinc twice daily for 7 days does not improve jaundice in newborns.
• Injury to the brain, spine, or nerves (neurological trauma). Administering zinc immediately after a head trauma seems to improve the rate of recovery.
• Build up of fat in the liver in people who drink little or no alcohol (nonalcoholic fatty liver disease or NAFLD). Taking zinc in addition to following a calorie-restricted diet does not seem to further improve NAFLD.
• Cancer that starts in white blood cells (non-Hodgkin lymphoma). Early research suggests that zinc supplementation is linked to a decreased risk of developing non-Hodgkin lymphoma.
• A type of anxiety marked by recurrent thoughts and repetitive behaviors (obsessive-compulsive disorder or OCD). Early research suggests that taking zinc twice daily along with the drug fluoxetine for 8 weeks reduces OCD symptoms slightly more than taking fluoxetine alone.
• Swelling (inflammation) and sores inside the mouth (oral mucositis). It is unclear if oral zinc prevents oral mucositis in people that receive drug treatment for cancer. But, zinc might reduce oral mucositis after radiation therapy treatment for cancer.
• Weak and brittle bones (osteoporosis). Low zinc intake seems to be linked to lower bone mass. Taking a zinc supplement in combination with copper, manganese, and calcium might decrease bone loss in women who have passed menopause.
• Sore throat (pharyngitis). Using a zinc lozenge before surgery that involves having a tube placed into the windpipe seems to reduce the chance of having a sore throat after surgery.
• A hormonal disorder that causes enlarged ovaries with cysts (polycystic ovary syndrome or PCOS). Some research shows that taking zinc helps prevent hair loss on the head and hair growth on the face in women with PCOS who are also taking a medication called metformin. Taking zinc does not seem to improve acne or levels of hormones in the body.
• Premenstrual syndrome (PMS). Zinc might improve quality of life, but not sleep, in women with PMS.
• Swelling (inflammation) of the prostate due to infection. Taking zinc along with the drug prazosin does not seem to improve the ability to urinate or quality of life compared to taking prazosin alone in men with prostate swelling. But zinc might help to relive pain in some people with this condition.
• Itching. Early research suggests that taking zinc twice daily for 2 months reduces itching in people with kidney disease who are experiencing itching due to dialysis treatment.
• Seizures. Febrile seizures are seizures that occur during a fever. Taking zinc might prevent these seizures in children who already experienced one.
• Blood infection (sepsis). Taking zinc along with antibiotics might protect the brain of newborns with sepsis. It isn’t known if taking zinc can help these babies live longer.
• Infections of the kidney, bladder, or urethra (urinary tract infections or UTIs). Early research shows that taking zinc helps to improve some symptoms of a bladder infection faster in children who are also taking antibiotics. Taking zinc might reduce how often they need to go to the bathroom. It doesn’t seem to help with fever or to kill the bacteria in the bladder.
• Wound healing. Early research suggests that applying a zinc solution twice daily improves wound healing better than a saline solution.
• A type of inflammatory bowel disease (Crohn disease).
• A type of inflammatory bowel disease (ulcerative colitis).
• Arsenic poisoning.
• Athletic performance.
• Cataracts.
• Diseases, such as Alzheimer disease, that interfere with thinking (dementia).
• Enlarged prostate (benign prostatic hyperplasia or BPH).
• Foot sores in people with diabetes.
• Infection of the airways.
• Involuntary weight loss in people with HIV/AIDS.
• Illness from a Shigella bacteria infection (shigellosis).
• Non-cancerous growths in the large intestine and rectum (colorectal adenoma).
• Skin wrinkles from sun damage.
• Other conditions.

कागती सुन्तलाजात फलफूल अन्र्तगत पर्ने एक महत्वपूर्ण फल हो । जुन फल स्वास्थको दृष्टिकोणले ज्यादै महत्वपूर्ण रहेको छ । यो फलमा भिटामिन सि सहित मानिसको शरिरलाई चाहिने अत्यावश्य प्रतिरक्षा शक्ति हुनाका साथै एन्टिअक्सिडेन्ड क्षमता पनि भरपूर मात्रमा रहेको हुन्छ । अन्य सुन्तला जात फलफूलको तुलनामा यो फलको माग र प्रयोग बाह्रै महिना हुन्छ नेपालमा पनि कागतीको ताजा फलको सेवन गर्ने परिपाटि दिन प्रतिदिन वढ्दो छ । तर देशका प्रमुख सहर हरुमा वार्षिक खपत हुने कागतीको ताजा फलको करीब ९० प्रतीशत भारत बाट आयात हुदै आएको तथ्यांक छ । कागतीको ताजा फल आयात गरे वापत बर्षेनी मुलुक बाट करोडौ रुपयाँ भारत तर्फ गईरहेको छ ।

हाल नेपालको मध्य-पहाडी क्षेत्रमा खेती गरीएको कागतीको उत्पादन अवधि ज्यादै छोटो छ (कार्तीक देखी पौष महिना सम्म) र उत्पादकत्व पनि अन्य देशको तुलनामा ज्यादै न्युन छ । नेपालको मध्य-पहाडी जिल्ला हरुमा कागतीका मौसमी÷वेमौसमी जातहरु र तराई तथा भित्रि मधेसमा वेमौसमी अघैटे कागती खेतीलाई व्यापक रुपमा व्यवसायीकरण गर्न सकिने सम्भावना प्रशस्त भएको तथ्य अनुसन्धान बाट पुस्टी भई सकेको छ । कागती वालीेले अन्य खाद्यान्नवालीको तुलनामा हरेक वर्ष ४–५ गुना बढी आम्दानी दिने हुँदा तुलनात्मक लाभका आधारमा मौसमी र बेमौसमी जात हरुको व्यवसायीक खेती गरेर उत्पादन र उत्पादन अवधी बढाउदै उत्पादकत्वमा समेत वृद्धि गरि कागतीमा आत्मनिर्भर हुदै आयात प्रतिस्थापन गर्न सकिन्छ । राष्ट्रीय अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पर्नुको साथै स्वरोजगारको सृजना हुने र कृषक वर्गको जीवनस्तर माथी उठाउन समेत टेवा पुग्ने भएकाले यसको खेतीलाई व्यवसायीकरण गर्न अति आवश्यक भएको छ ।

कागतीको पौष्टिक महत्व
– आर्युवेदीक दृष्टिकोणले कागतीको ताजाफल फलफूलहरु मध्य उत्तम मानिन्छ । मानव स्वास्थ्यको लागि यो महत्वपूर्ण र लाभदायीक छ । भिटामीन सि को प्रचुर धनी मानिने कागती स्फूर्तीदायक र रोग निवारक फल हो यसमा साईट्रिक एसिड र प्राकृतिक लवणहरु (पोटास र फस्फोरस) प्रशस्त मात्रामा पाईन्छन् ।
– यी लवण हरुले मानव शरीरमा संचित भएको अम्ल तत्वलाई हटाई रगतलाई शुद्ध पार्दछन् । कागतीले मानव शरीरमा रोग प्रतिरोधी क्षमता बढाउनुका साथै एण्टी—अक्सिडेण्टको काम गर्दछ र शरीर बाट कोलेष्ट्रोलको मात्रा पनि घटाउँछ । कागतीमा भिटामिन ए र बि का साथै पोटसीएम, फस्फोरस, फलाम, म्यागनेसियम, सोडीय, तामा, क्लोरीन र प्रोटीन जस्ता प्राकृतिक लवणहरु पनि पर्याप्त मात्रामा पाईन्छन् । यसमा भएको भिटामीन सि र पोटासीयम एक आपसमा घुलनशील हुने भएकाले बढी नै खाए पनि वेफाईदा गर्दैन ।
– मानब शरीरमा रगतको कमि हुने रोगले (रक्त अल्पता हुने रोग) पीडीत व्यक्ति हरुलाई पनि यसको नियमित सेवन फलदायी हुन्छ । एउटा कागतीको फलले मानीसको शरीरलाई दिनभरी चाहिने भिटामीन “सि” को मात्रालाई पुरा गर्दछ ।
– अयुर्वेदका अनुसार कागतीको नीयमित सेवनले पेटका सबै जसो बिकारहरु निस्काशन गर्न सकिन्छ । यसले खानामा रुची तथा पाचनक्रिया सुदृढ बनाउने, पेट दुखेको र ढाडीएको निको पार्ने, मोटोपन घटाउने, पेटका परजीवी मार्ने, गिजा सुनीने रोग, घाँटीको खसखस, टन्सील, आँखा कान र दाँत दुख्ने रोग, मुखको घाउ र डण्डीफोर निकोपार्न उपयोगी हुन्छ ।
– पित्तको सफाई गर्ने, बाथ र कफ जस्ता रोगलाई निको पार्नमा मद्दत गर्नुको साथै दिसामा गोटा पर्ने, अपच हुने, हैजा, कुष्ठ रोग तथा अन्य चर्म रोगमा यसको प्रयोग ज्यादै हितकारी हुन्छ । यसले रगत सफा पार्ने तथा रक्त विकारमा समेत सुधार ल्याउँछ

कागती उत्पादन बृद्धि गर्न चालिएका केहि कदम
कागतीको उत्पादन मागको तुलनामा धेरै कम रहेको तथ्यलाई मध्यनजर गदै राष्ट्रिय सुन्तलाजात अनुसन्धान कार्यक्रम, धनकुटाले विगतमा आ.व. २०६१÷०६२ देखि २०६६÷०६७ सम्म तराई र भित्री मधेसका विभिन्न ४ जिल्लाहरुमा (झापा, मोरङ्ग, सुनसरी र चितवनमा) ६ बर्ष लामो जातीय छनौट सम्बन्धी अनुसन्धान कार्यक्रम संचालन गरि नयां जातहरु र खेती प्रविधिको विकास गरि व्यवसायिक खेतीको लागि सिफारिस गरेको छ । आ.व. २०७१÷०७२ मा नेपाल सरकार कृषि विकास मन्त्रालयबाट तराई, भित्री मधेश, वेशी, खोच र तटिय क्षेत्रको लागि कागतीका नयाँ जातहरु सुनकागती–१ र सुनकागती–२ उन्मोचन समेत भईसकेका छन् । आ.व २०७३।७४ बाट फलफूल दशकको शुरुवात भएको छ, जस अनुसार कागतीको पनि विभिन्न पकेट क्षेत्र निर्माण गरि काम गर्न निर्देशनालय मार्फत काम अगाडि बढेको छ । प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजना अन्तर्गत विभिन्न बल्क र पकेट क्षेत्रहरुमा कागती उत्पादन बृद्धि गर्ने कार्यक्रम अगाडि बढेको छ ।

अनुसन्धानको नतिजा अनुसार तराई र भित्री मधेसमा कागतीको सफलता पूर्वक खेती गर्न सकिने तत्थ्य प्रमाणित भईसकेको तथा कागती खेतीको लागि फराकिलो क्षेत्रको पहिचान समेत भईसकेको बर्तमान अवस्थामा यस बालीको व्यवसायिकरण गरि बालीले ढाक्ने क्षेत्रफल, उत्पादन र उत्पादकत्वमा बृद्धि गर्न सकिने प्रशस्त सम्भावनाहरु देखिएका छन् । फलस्वरुप हालैका केही बर्ष यता कागती खेतीको महत्व बुझ्ने तराई, भित्री मधेस र मध्य(पहाडी जिल्लाका उद्यमशिल कृषकहरुले यसको व्यवसायिक खेती गर्न शुरु गरिसकेका छन् र हरेक बर्ष कागतीका बिरुवाहरुको माग बढ्ने क्रम जारी छ ।

कागतीको खपत र आपूर्तिको अवस्था

बढ्दो शहरीकरण र मानिसहरुको खानपानमा आएको परिवर्तनका कारण कागतीको खपत दिन प्रतिदिन बढ्दै गएको छ । नेपालमा कागतीको स्वदेशी उत्पादनले आन्तरीक माग पुरा गर्न सकेको छैन । उत्पादन र माग वीच ठुलो खाडल छ । एक अध्ययन अनुसार हाम्रो देशमा कूल बार्षिक खपत हुने कागतीको करिब १० प्रतिशत मात्र आन्तरिक उत्पादनले पुग्ने र बांकी करिव ९० प्रतिशत कागतीको आपूर्ति भारत बाट (आन्ध्र प्रदेश बाट) मद्रासी कागतीको नामले हुने गरेको छ ।

काठमाण्डौ उपत्यकामा आपूर्ति हुने कागतिको कूल ताजा फलमध्ये मौसममा (कार्तिक देखि पौष) ९५ प्रतिशत र बेमौसममा (माघ देखि आश्विन महिना सम्म) शतप्रतिशत भारतबाट आयात हुने गरेको छ । कागतीको फल आयात गरे वापत नेपाल बाट बर्षेनी करोडौं रुपैयां बिदेशिदै आएको छ ।

कागती उत्पादनमा देखिएका केहि प्राविधिक समस्याहरु

– छोटो उत्पादन अवधि हुनु (मध्य–पहाडमा कार्तिक देखि पौष ३ महिना मात्र उत्पादन हुनु ) ।
– राज्य स्तर द्वारा कागती खेतीको आर्थिक तथा पौष्टिक महत्वको बारेमा कृषक बर्गमा प्रयाप्त ज्ञानकारी दिन नसक्नु ।
– कृषक बर्गमा व्यवसायीक सोचको अभाव हुनु ।
– उन्नत जातहरुको अभाव (सीमित स्थानीय जातहरु मात्र उपलव्ध हुनु ) ।
– सुलभ र सरल तरिका बाट रोग र कीरा मुक्त बिरुवा उपलव्ध नहुनु ।
– बगैचा स्थापना गर्दा न्यून गुणस्तरका बिरुवाको प्रयोग गरिनु ।
– कृषक बर्गमा व्यवस्थित बगैंचा व्यवस्थापन सम्बन्धि प्राविधिक ज्ञान र शिपको कमी हुनु ।
– कृषक तथा प्राविधिक बर्गमा रोग र कीरा व्यवस्थापन सम्बन्धि विासित नयां प्राविधिक ज्ञान र शिपको जानकारी नहुनु ।
– व्यवसायिकरण र बजार व्यवस्थापन सम्बन्धी स्पष्ट सरकारी नीतिको कमी हुनु ।
– अनुसन्धान र प्रविधि विकासको लागि अपर्याप्त सरकारी संशाधन (जनशक्ति÷बजेट आदि) हुनु ।

हावापानी र माटो

नेपाल हावापानी र धरातलीय हिसावले कागती खेतीका लागी उपयुक्त छ । कागतीको खेती वर्ष भरी नै न्यानो र ओसीलो हावा पानी भएको उष्ण प्रदेश देखी हिँउदमा तुषारो नपर्ने र अन्य समय न्यानो हावापानी हुने, दिनमा कमसेकम ८ देखी १० घन्टा सूर्यको प्रकाश पर्ने क्षेत्र उपयुक्त छ । नेपालमा कागतीको खेती तराई र भित्रि मधेसको पानी नजम्ने १०० मिटर उचाई देखी दक्षिण पूर्वि मोहडा भएका मध्यपहाडी भागमा १८०० मीटर सम्मको उचाई भएको स्थान सम्म परम्परागत तरिकाले गरिएदै आएको पाईन्छ । तथापी व्यवसायीक खेती तथा गुणस्तरीय फलउत्पादनको लागी तराई र भित्रि मधेसको पानी नजम्ने १०० मीटर उचाई देखी मध्य पहाडी क्षेत्रका वेशी, खोच नदीकिनारा हुँदै १४०० मीटर सम्मको क्षेत्र उपयोगी मानीएको छ ।

कागतीको उत्पादनमा माटोले महत्वपूर्ण भुमिका खेलेको हुन्छ । यो वालीको जरा गहिरो सम्म जाने र धेरै लामो अवधी सम्म उत्पादन दिईरहने बहुवर्षीय वाली भएको हुनाले सतहको माटो देखि गहीराई सम्मको माटोको गुणले पनि निकै प्रभाव पार्दछ । कागती वालीको लागि जमिनको सतहबाट दुई मिटर गहिराई सम्म चट्टान नभएको, पानी नजम्ने, प्रशस्त प्राङगारीक पदार्थ भएको, माटोको पी.एच. मान ५.५ देखी ६.५ सम्म भएको दोमट माटो सवै भन्दा उपर्युक्त हुन्छ । यदि खेती गरीने स्थान समथर छ भने पानीको निकासको यथोचित व्यवस्था हुनु पर्दछ । वगैचामा पानी जमेमा जरा कुहिने रोगको प्रकोप बढ्दछ । नेपालमा सिफारीस गरीएका कागतीका जातहरु र तिनीहरुका जातीय गुणहरु यस प्रकार छन् ।

१. तेह्रथुम स्थानीय
– यो प्रजाति तेह्रथुम जिल्लाको फाक्चामारा गाविसका कृषकको बगैंचाबाट छनौट गरिएको नेपालको स्थानीय जात हो ।
– मध्य पहाडको ८०० देखि १२०० मिटर सम्म उचाई भएका स्थानहरु यसको व्यवसायीक खेती गरि गुणस्तरीय फल उत्पादनको लागि अति उपयुक्त हुन्छन् ।
– तैपनि ८०० देखि १६०० मिटर सम्मको (नेपालको मध्य र सुदुरपश्चिमी भागमा मात्र) उचाईं भएका स्थानहरुमा पनि यसको खेती गरि उत्पादन लिन सकिन्छ ।
– फलहरु गोला, पाक्दा सुनौला रंगका, चिल्ला, पातला बोक्रा भएका, रसिला र बास्नादार हुन्छन् ।
– मध्य–पहाडी भागमा यसको खेती गर्दा कार्तिक देखि पैष सम्म उत्पादन लिन सकिन्छ भने तराईमा पनि यसको उत्पादन लिन सकिने सम्भावना देखिएको छ ।
– यसको फलको आकार गोलो, बोक्रा नरम र पातलो हुन्छ ।
– एउटा फलको सरदर तौल ४० देखि ५० ग्राम र पाकीसकेपछि फलको रङ हल्का पहेलो हुन्छ
– यसको रसमा अमिलोपन ७ देखि १० प्रतिशत सम्म हन्छ ।
– सरदर ६५ वटा फलबाट १ लिटर सम्म रस निकाल्न सकिन्छ ।
– मध्य–पहाडी भागमा यसका कलमी बिरुवाहरुले रोपेको ३ देखि ४ वर्ष पछि व्यवसायिक उत्पादन दिन थाल्दछन् ।

सुनकागती –१
– यो जात तराई, भित्रि मधेस, मध्य–पहाडी क्षेत्रको बेशी÷खोच र तटिय क्षेत्रका पानी नजम्ने स्थानमा खेती गर्दा आषाढ देखि भाद्र सम्म मौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ भने केहि मात्रमा बर्षै भरी बेमौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ ।
– मध्य–पहाडी भागमा यसको खेती गर्दा भाद्र देखि कार्तिक सम्म मौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ भने केही मात्रमा बर्षै भरी बेमौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ ।
– फलहरु गोला, पाक्दा सुनौला रंगका, चिल्ला, पातला बोक्रा भएका, रसिला र बास्नादार हुन्छन् ।
– एउटा फलको सरदर तौल ४५ देखि ५५ ग्राम सम्म हुन्छ ।
– फलमा रस ४९ प्रतिशत सम्म हुन्छ ।
– रसको अमिलोपन ७ देखि १० प्रतिशत सम्म हन्छ ।
– यसका कलमी बिरुवाहरुले रोपेको ३ देखि ४ वर्ष पछि व्यवसायिक उत्पादन दिन थाल्दछन् ।
– यस जातको प्रति हेक्टर अधिकक्तम उत्पादकत्व ३४।५मे।टन सम्म छ ।

३ सुनकागती – २
– यो जात तराई, भित्रि मधेस, मध्य–पहाडको बेशी÷खोच र तटिय क्षेत्रका पानी नजम्ने स्थानमा खेती गर्दा आषाढ देखि भाद्र सम्म मौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ भने केही मात्रमा बर्षै भरी बेमौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ ।
– मध्य पहाडी भागमा यसको खेती गर्दा भाद्र देखि कार्तिक सम्म उत्पादन लिन सकिन्छ भने केही मात्रमा बर्षै भरी बेमौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ ।
– फलहरु गोला, पाक्दा सुनौला रंगका, चिल्ला, पातला बोक्रा भएका, रसिला र बास्नादार हुन्छन् ।
– एउटा फलको सरदर तौल ४५ देखि ५० ग्राम सम्म हुन्छ ।
– फलमा रस ४८ प्रतिशत सम्म र अमिलोपन ७ देखि ७.१ प्रतिशत सम्म हुन्छ ।
– यसका कलमी बिरुवाहरुले रोपेको ३ देखि ४ वर्ष पछि व्यवसायिक उत्पादन दिन थाल्दछन् ।
– प्रति हेक्टर उत्पादकत्व २६।९ मे।टन
४ एन.सि.आर.पि. ५३ ९ीबचनभ ाचगष्तभम झियल तथउभ०
– यो प्रजाति तराई, भित्रिमधेस, मध्य–पहाडको बेशी÷खोच र तटिय क्षेत्रका पानी नजम्ने स्थानहरुमा खेती गर्दा जेष्ठ देखि श्रावण सम्म मौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ भने केही मात्रमा बर्षै भरी बेमौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ ।
– मध्य–पहाडी भागमा यसको खेती गर्दा श्रावण देखि कार्तिक सम्म मौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ भने केही मात्रमा बर्षै भरी बेमौसमी फलहरुको उत्पादन लिन सकिन्छ ।
– फलहरु ठुला, गोला, पाक्दा सुनौला रंगका, चिल्ला, पातला बोक्रा भएका, रसिला हुन्छन् ।
– एउटा फलको सरदर तौल ९० देखि १०० ग्राम सम्म हुन्छ ।
– फलमा रस ४४ प्रतिशत र रसमा अमिलोपन ६.४ देखि ६.५ प्रतिशत सम्म हुन्छ ।
– यसका कलमी बिरुवाहरुले रोपेको ३ देखि ४ वर्ष पछि व्यवसायिक उत्पादन दिन थाल्दछन् ।
– यो प्रजाती औद्योगिक प्रयोजनको लागि राम्रो छ ।
– प्रति हेक्टर उत्पादकत्व ३०।९मे।टन

कागतीको गुणस्तरीय माउ बोटमा हुनु पर्ने गुणहरु
– फलको बोक्रा पातलो, गुदीको मात्रा कम र रसको मात्रा धेरै फलमा वीउको संख्या कम भएको र फलमा वासना आउने ।
– फलको बोक्राको वाहिरी सतह चिल्लो र आकर्षक रंग भएको ।
– सिट्र्रस ग्रिनिङ, ट्रिस्टेजा भाईरस र क्याङकर रोग एवं कत्ले किरा मुक्त भएको ।
कागती वालीमा नाईट्रोजन तत्व कमिका लक्षणहरु
कुपोषणको सुरु शुरुमा पुराना पातहरु र क्रमशः पछि गएर नयाँ पातहरुमा पनि देखीन्छन् । पुराना पातहरुमा हरियो पना घट्दै जाने र बोटका प्राय सबै पातहरु पहेँला हुन्छन् । नयाँ पातहरुमा नसाहरु पँहेला हुने र पातको आकार पनि सामान्य भन्दा साना हुन्छन् ।

व्यवस्थापन विधि
यो लक्षणहरु देखीने बित्तिकै नाईट्रोजन युक्त प्राङगारीक तथा रासायनीक मल सिफारीस गरीएको मात्रामा माटोमा मिसाई हल्का सिंचाई दिनुपर्दछ । साथै नाईट्रोजन युक्त रसायनिक मल ( १ प्रतिशतको युरीयाको घोलले) टपड्र«ेस गरि यसको व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ ।

कागती वालीमा फस्फोरस तत्व कमीका लक्षणहरु
बोट बिरुवाका पातहरु स—साना हुने र पातको रंग क्रमशः पित्तल रंगको फिक्का पहेलो हुदै जान्छ । यो तत्वको कमी भएमा यसकोे असर फलमा समेत पर्न गई फलको बोक्रा बाक्लो हुने, खस्रो हुने र फलको बिचको भाग खोक्रो समेत हुने गर्दछ । यसको साथै फलहरु ढिला पाक्ने तथा सुन्तला र जुनार को फल गुलीयो नभई अमीलो हुने गर्दछ ।

व्यवस्थापन विधि
यस्ता प्रकारका लक्षणहरु देखीने बित्तिकै फस्फोरस युक्त प्राङगारीक तथा रासायनीक मल सिफारीस गरीएको मात्रामा माटोमा मिसाई आवश्यकता अनुसार सिंचाई गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

कागती वालीमा पोटासीयम तत्व कमीका लक्षणहरु
बोट बिरुवामा यस तत्वको कमी भएमा यसको असर सीर्धै पातमा देखिन्छ । सुरुसुरुमा पातको टुप्पा हल्का पहेलो र पछी गएर पातमा पित्तल रंगका टाटाहरु देखीन्छन । पातको उचित विकास नभई गुजमुज्जीने र बटारीने समेत हुन्छ । फलको बोक्रा ज्यादै पातला हुने र फलहरुको विकास नभै स—साना हुने र फलको विकास नहुंदै झर्ने समेत हुने गर्दछ ।

व्यवस्थापन विधि
यस्ता प्रकारका लक्षणहरु देखीने बित्तिकै पोटासीयम तत्व युक्त प्राङगारीक तथा रासायनीक मल सिफारीस गरीएको मात्रामा माटोमा मिसाई आवश्यकता अनुसार सिंचाई गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

कागती वालीमा जस्ता (श्क्ष्ल्ऋ) तत्व कमीका लक्षणहरु
यो खाद्य तत्वको कमी भएमा बोट बीरुवाहरुका पातमा विभिन्न किसिमका लक्षणहरु देखा पर्दछन् । ग्रिनीङ रोग लागेको बिरुवाले पातमा देखाउने लक्षण सँग मिल्दा जुल्दा लक्षणहरु द्येखिन्छन् । यो खाद्य तत्वको कमी भएमा बोट बिरुवाका पातहरु सा–साना हुने, पातको नसाहरुको बिचको भाग पँहेलो देखीने गर्दछ ।

व्यवस्थापन विधि
यो खाद्य तत्वको कमी भएमा वोट बिरुवाहरुको वृद्धि र विकास मा रोकावट हुन गई उत्पादनमा समेत नकारात्मक असर पर्ने भएकोले बोट बिरुवाहरुमा त्यस्ता लक्षणहरु देख्ने बित्तिकै जिंक सल्फेट वा जिंक क्लोराईडको ०.५% को घोल बनाई पुरै बोट राम्ररी भिज्ने गरि छर्नु पर्दछ ।

कागती वालीमा फलाम (क्ष्च्इल्) तत्व कमीका लक्षणहरु
माटोमा फलाम खाद्यतत्वको कमी भएमा यसको प्रत्यक्ष असर पातमा नै देखा पर्दछ । नयाँ पातहरु गुजमुज्ज भएर एकै ठाउँमा पलाउने, पातहरु साना, तिखारीएका र लाम्चा आकारका देखीने तथा पातका नसाहरुको बिचको भाग पहेलो हुने गर्दछ ।

व्यवस्थापन विधि
बोटबिरुवाहरुमा माथि उल्लेखित लक्षणहरु देखिना साथ फेरस सल्फेटको ०.५% को घोल बनाई पुरै बोट राम्ररी भिज्ने गरेर छर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

कागती वालीमा म्याग्नेसियम (ःब्न्ल्भ्क्क्ष्ग्ः) तत्व कमीका लक्षणहरु
यस खाद्यतत्वको माटोमा कमी भएमा बोट विरुवाको पातमा यसको प्रत्यक्ष प्रभाव पर्न गई फलको छेउछाउका पातहरुको फेदमा शुरुमा पहेलो हुदै पछि गएर पातको टुप्पो तर्फ अंगे्रजी अक्षर “ख्” को उल्टो आकृति “६” बन्ने गर्दछ । माटोमा यस खाद्य तत्वको अत्यधीक कमी भएमा बोट बिरुवाका सम्पूर्ण पातहरु पहेला भई झर्दछन् ।

व्यवस्थापन विधि
बोटबिरुवाहरुमा माथि उल्लेखित लक्षणहरु देखिनासाथ म्यागनेसियम सल्फेट वा म्यागनेसियम कार्बोनेट २०० गा्रमा प्रति बोटका दरले रिङ विधि द्धारा माटोमा राम्ररी मिल्ने गरी प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

कागती वालीमा म्यांगनीज (ःब्ल्न्ब्ल्भ्क्भ्) तत्व कमीका लक्षणहरु
माटोमा यस खाद्य तत्वको कमी भएको खण्डमा पनि झट्ट हेर्दा ग्रिनिङ रोग लागेको बिरुवाले पातमा देखाउने लक्षणहरुसँग मिल्दा जुल्दा लक्षणहरु देखिुन्छन् । पातको रंग हरियो नै देखीने तर पातको अन्य भागको ठाँउ ठाँउमा टाटापाटाहरु देखीन्छन । माटोमा यस खाद्य तत्वको कमी हुनासाथ त्यसका लक्षण हरु सबभन्दा पहिला बोट बिरुवाहरुको कलीला र नयाँ पातहरुमा देखा पर्दछन् । जिंक र फलाम तत्वको कमीको कारणले देखीने लक्षणहरु भन्दा यी लक्षणहरु कम स्पस्ट देखिन्छन् ।

व्यवस्थापन विधि
बोटबिरुवाहरुमा माथि उल्लेखीत लक्षणहरु देखिना साथ म्यांगानीज सल्फेट ०.५% को घोल बनाई पुरै बोट राम्ररी भिज्ने गरी छर्नु पर्दछ ।

कागती वालीमा क्यालसीयम (ऋब्ीऋक्ष्ग्ः) तत्व कमीका लक्षणहरु
बगैचा स्थापना गरीएको जमीनको माटोमा यस खाद्य तत्वको कमी हुने वित्तिकै वोटबिरुवाको पात, कलीला मुना र फलहरुमा समेत लक्षण देखा पर्दछन् । यस तत्वको कमी भएको बोटबिरुवाहरुका पातहरु साना साना र बाक्लो हुने, पातको छेउ हल्का पहेलो हुने, कलीला मुनाहरु टुप्पो बाट मर्दै जाने, आवश्यकता भन्दा बढी मुनाहरु पलाउने गर्दछन् । साथै कुरुप र साना फलहरु फल्ने र फल भित्रका बिजुला रस नभएका फोस्रा हुने लक्षणहरु देखा पर्दछन् ।

व्यवस्थापन विधि
बोटबिरुवाहरुमा माथी उल्लेखीत लक्षणहरु देखिनासाथ त्यसको पहिचान गरि क्यालसियम कार्बाेनेट वा कृषि चुना १ किलाग्राम प्रति बोटका दरले रिङ विधि द्धारा माटोमा राम्ररी मिल्ने गरी प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

कागती वालीमा तामा (ऋग्एएभ्च्) तत्व कमीका लक्षणहरु
कागती तथा अन्य सुन्तलाजातको फलफूल बगैचा स्थापना गरिएको जमिनको माटोमा यस खाद्य तत्वको कमी हुन गएमा बोट बिरुवाहरुले बिभिन्न लक्षणहरु देखाउछन् । भर्खरै पलायका नयाँ हांगा तथा मुनाहरु अंग्रेजी अक्षरको क् आकारमा बाङगीने, हाँगाका आख्लाहरुमा खोटो जस्तो देखीने, त्यसलाई काटेर हेर्दा भित्र पट्टी खैरो रंग देखिने, फलको भेटनोको छेउछाउमा खैरो रङको खोटो निस्कने तथा फलहरु फुट्ने गर्दछन ।

व्यवस्थापन विधि
बोटबीरुवाहरुमा माथि उल्लेखित लक्षणहरु देखिने बित्तिकै त्यसको पहिचान गरि कपर सल्फेट ०.२% को घोल बनाई पुरै बोट राम्ररी भिज्ने गरी छर्नु पर्दछ ।

कागती वालीमा सल्फर (क्ग्ीएज्भ्च्) तत्व कमीका लक्षणहरु
कागती तथा अन्य सुन्तलाको फलफूल बगैचा स्थापना गरिएको जमीनको माटोमा यस खाद्य तत्वको कमी हुन गएमा बगैचामा लगाईएका बोटबिरुवाहरुलाई त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाव पर्दछ । यस खाद्य तत्वको कमी भएमा बोटविरुवाका नयाँ पातहरु पहेलीने र पुराना पातहरु हरीयो अवस्थामै रहने गर्दछन् । नाईट्रोजन तत्वको कमी भएर देखिने लक्षणहरु सँग मिल्दा जुल्दा लक्षणहरु देखिन थाल्दछन् । तथापी नाईट्रोजन खाद्य तत्व प्रशस्त मात्रामा भएको जमीनमा यस्ता लक्षणहरु देखिएमा माटोमा सल्फर तत्वको कमी भएछ भन्ने बुझ्नु पर्दछ ।

व्यवस्थापन विधि
बोटबिरुवाहरुमा माथि उल्लेखित लक्षणहरु देखीना साथ त्यसको पहिचान गरि सल्फर खाद्य तत्व ५० ग्राम प्रति बोटका दरले रिङ विधि द्धारा माटोमा राम्ररी मिल्ने गरी प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

कागती वालीमा बोरन (द्यइच्इल्) तत्व कमीका लक्षणहरु
माटोमा बोरन खाद्य तत्वको कमी हुना साथ बगैचामा लगाईएका फलफूल बोट बिरुवाहरु लाई त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाब पर्न जान्छ । बोटबिरुवामा यस तत्वको कमीको कारणबाट कपोषणका विभिन्न लक्षणहरु क्रमशः देखीन थाल्दछन । कुरुपको फल फल्ने, फल कडा हुने, फलमा रसको मात्रा कम हुने, पातहरुका बिचको मुख्य नसा फुट्ने तथा फलको बोक्राको भित्र पट्टीको सेतो भाग र कहीले काहीँ फलको बिचको सेतो भाग (ऋभलतचब िअयचभ) मा खैरो रङका दागहरु देखिने गर्दछन् ।

व्यवस्थापन विधि
बोटबिरुवाहरुमा माथि उल्लेखीत लक्षणहरु देखिने बित्तिकै तिनिहरुकोे पहिचान गरि वोरीक एसीड ०.२% को घोल बनाई पुरै बोट राम्ररी भिज्ने गरी छर्नु पर्दछ ।

कागती वालीमा मोलीव्डेनम (ःयष्दिमभलगm) तत्व कमीका लक्षणहरु
यो शुक्ष्म खाद्य तत्वको कमी भएमा वोटबिरुवाहरुमा यसको प्रत्यक्ष नकारात्मक असर पर्न गई विभिन्न लक्षणहरु देखिन्छन् । जस्तैः पातका नसाहरुका बिच बिचमा पहेला धब्बाहरु देखिन्छन् ।
व्यवस्थापन विधि
बोटबिरुवाहरुमा माथि उल्लेखित लक्षणहरु देखिने बित्तिकै त्यसको पहिचान गरि ०.०१% को सोडीएम मोलिव्डेटको घोल बनाई पुरै बोट राम्ररी भिज्ने गरी छर्नु पर्दछ ।

कागती बगैंचामा तालीम तथा काँटछाँटका विधि
कागतीका बोट बिरुवाहरुलाई आफ्नो इच्छा अनुसारको आकार प्रकार र उचाईमा विकास गरी त्यसलाई वलियो ढाँचा बनाउने हाँगा हरु कायम राख्ने उद्देश्यले गरीने काट छाँट लाई बिरुवाको तालीम भनिन्छ ।
बोट बिरुवाको मुल काण्डको ४०—५० से.मी. भन्दा तलबाट आएका सबै हाँगा हरु हटाउनु पर्दछ । बोट बिरुवाका अनावश्यक हाँगा र अंगलाई हटाउने प्रक्रिया लाई काँटछाँट भनिन्छ । काँटछाँट गर्दा बोट बिरुवाहरुका निम्न अनुसारका हाँगाहरु हटाईन्छ, जसले गर्दा फलको गुणस्तरमा वृद्धि भई बढी आम्दानी लीन सकिन्छ ।
– सुकेका हाँगाहरु, रोग र किरा बाट आक्रमण भई उपचार नहुने हाँगाहरु
– एक आपसमा जुधेका र खप्टीएका हाँगाहरु
– चोर हाँगाहरु र सिधा मथी बढेका हाँगाहरु
– वोटमा हावा र सुर्यको प्रकाश छिर्न लाई वाधा पु¥याउने भागका मिसना सबै हाँगाहरु हटाउने ।
– ठुला ठुला पातहरु र लामा लामा काँडा भएका चोर हाँगाहरु हटाउने ।
– खप्टीएका, सुकेका, रोग किरा लागेका हाँगाहरु हटाउने ।

कागती बगैचामा ह्रास आउनुका मुख्य मुख्य कारणहरु

बगैचाको ह्रास हुने समस्या एक जटिल समस्या भएको र यो खास कुनै एउटा मात्र कारणले हुने नभई बिभिन्न कारणहरुको संयोजन हुन गई बगैचाको बोटहरुको ह्रासको सुरुवात हुन्छ । नेपालको सन्दर्भमा यो जटिल समस्या श्रृजना गराउने प्रमुख कारणहरु निम्न अनुसार छनः
– हावापानी र भौगोलिक बिशेषता अनुसारको बाली र जातको छनौट गर्न नसक्नु (हरेक बर्ष असिना पर्ने, आवश्यकता भन्दा बढी वा घटी तापक्रम र आद्रता हुने , तुषारो पर्ने आदि ) ।
– गुणस्तरीय बिरुवाको उत्पादन र बितरण को यथो चित्त व्यबस्था हुनु ।
– कम उर्वरा शक्ति भएका स्थानहरुमा बगैंचा स्थापना गर्नु र त्यस्ता स्थानमा स्थापीत बगैंचा हरुमा खाद्य तत्व हरुको (प्रमुख र सुक्ष्म खाद्य तत्वहरु) समुचित व्यवस्थापन नहुनु ।
– बगैचा मा प्रयाप्त मात्रामा सिचाई र बर्षायाम मा पानी को नकास को प्रबन्ध नहुनु ।
– एकिकृत एवं व्यवस्थीत बगैंचा व्यवस्थापन विधिहरुको अवलम्बन नगरिनु ।
– विभिन्न खतरनाक रोग कीराहरुको आक्रमण हुनु र त्यसको व्यवस्थीत व्यवस्थापन÷नियन्त्रण गर्न नसक्नु ।
– कृषक वर्ग तथा गाउँ स्तरमा कार्यरत कृषि प्राविधिकहरुमा व्यवस्थीत वगैंचा व्यवस्थापन विधि सम्वन्धी ज्ञान र शीपको कमी हुनु ।
– कृषक वर्ग तथा गाउँ स्तरमा कार्यरत कृषि प्राविधिकहरुलाई व्यवस्थीत वगैंचा व्यवस्थापन विधि सम्वन्धी पुनर्ताजकी तालीमको व्यवस्था नहुनु ।
– खतरा रोग तथा कीरा ग्रस्त क्षेत्रमा अव्यवस्थीत रुपमा उत्पादीत न्युन गुणस्तरका बिरुवा हरु सहजै रुपमा ओसार पसार गरि गराई स्वस्थ्य वातावरण (रोग कीरा मुक्त) भएका स्थान हरुमा रोग र कीराग्रस्त बिरुवा हरुको प्रबेश गराउनु ।
– पुराना बगैचाहरुको ब्यवस्थीत पुर्न स्थापना र ब्यवस्थापन गर्न नसक्नु ।
– नर्सरी सम्बन्धी बैज्ञानीक कानुनको ब्यवस्था नहुनु तथा भएका कानुनको पनि कार्यान्वयन हुन नसक्नु आदी नै सुन्तलाजात फलफूल वगैचामा देखा पर्ने बगैंचा ह्रासका प्रमुख कारणहरु हुन् ।